تأدیب النسوان، که در برخی نسخ تحت عنوان تأدیب النساء آمده است. متنی مرد سالارانه و طنزآمیز شامل نصایحی به مردان درباره رفتار با زنان و دخترانشان است. بنا به پژوهش روح انگیز کراچی، نویسنده متن به احتمال بسیار خانلر میرزا احتشام الدوله (وفات: ۱۲۷۸ ق، از پسران فتحعلی شاه) است. بنگرید به: «نویسنده اصلی تأدیب النسوان کیست؟»، تاریخ ادبیات (مجله علمی پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی)، ۶۵، ۳ (تابستان ۱۳۸۹): ۱۹۹-۲۰۸. کاتب این نسخه: آسیه دختر حسین حسینی، تاریخ کتابت ۲ شعبان ۱۳۱۳، این نسخه مهر کتابخانه عفت السلطنه (از زنان ناصرالدین شاه و مادر ظل السلطان) را دارد.
آثار برخی از زنانی که در کتاب آمده: شاه جهان بیگم ملکه بهوپال هند؛ زیب النساء بیگم دختر اورنگ زیب پادشاه هندوستان؛ مهد علیا (و ۱۲۹۰ ق)، مادر ناصر الدین شاه؛ حاجیه قمر السلطنه، دختر فتحعلیشاه و زن حاج میرزا حسینخان سپهسالار؛ آغا کوچک، نواده فتحعلیشاه؛ قمر از سلسله قاجار؛ قرة العین؛ صنعت لاری؛ حاجیه گوهر خانم؛ آغا باجی، حرم فتحعلیشاه؛ فخری، از دختران فتحعلیشاه؛ حاجیه، زن فتحعلیشاه؛ عفت نساء؛ مستوره کردستانی؛ زبیده خانم، دختر فتحعلی شاه متخلصه به جهان مادر حسین خان حسام الملک قراگوزلو همدانی امیرتومان؛ زیور از طایفه شاملو؛ سلطان، دختر محمود میرزا پسر فتحعلی شاه؛ شهباز، دختر شهبازخان دنبلی؛...
منظومه ای فکاهی که در آن از انواع غذاهای ایرانی سخن آمده و از آن راه درباره ارکان و اعیان دولتی، هم از زنان و هم از مردان، به طنز صحبت شده است. از جمله کسانی که نامشان آمده: ناصرالدین شاه، ولیعهد (مظفرالدین شاه)، آقا وجیه، فخرالملوک، ضیاء السلطنه، عصمت الدوله، امین السلطنه، توران آقا، تومان آقا، انیس الدوله، شکوه السلطنه، تاج الدوله، شمس الدوله، اختر السلطنه، بدرالسلطنه، زینب السلطنه، عفت السلطنه، عایشه خانم، حاجیه خانم، امین اقدس، امام جمعه، اتابک اعظم، اعتمادالسلطنه، شیخ الاسلام، و ناظم البکاء. نویسنده لقب شیخ الشعرا و امین تذکره و وقایع نگار بوشهر را نیز دارد.
«خیرات حسان»، چاپ سنگی، طهران: بی ناشر، ۱۳۰۴، ۱۳۰۵، و ۱۳۰۷ قمری. تذکره ای سه جلدی، تألیف محمد حسن خان اعتماد السلطنه، در شرح حال زنان مشهور اسلام که اطلاعاتی درباره حدود چهل زن فرهیخته از درباریان قاجار را نیز شامل می شود.
Copyright © 2012-14 President and Fellows of Harvard College. All rights reserved.
